ĐỌC CÁC TÁC PHẨM THƠ TÂN HÌNH THỨC – Nguyễn Lương Ba

em yêu ta ơi em là chim én báo xuân vui và rồi chim én bay đi cho hè sang ve e a ru lòng tương tư không êm đềm cho tim lưu ly xin em mưa trên ta vườn khô như em gieo hồng ân trong nhau không e dè chi nên tin yêu hơn (em mưa trên ta)

ĐỌC CÁC TÁC PHẨM THƠ TÂN HÌNH THỨC

Nguyễn Lương Ba


Các nhà thơ khi đến với thơ Tân hình thức có thể đã có cùng một mục đích. Đó là:

1- Nói lên một cách có ý nghĩa các sự việc diễn ra trong một thế giới rộng lớn hơn.

2- Diễn đạt qua mọi hình thức nghệ thuật khác nhau, kết hợp được giữa thơ truyền thống và thơ hiện đại.

3- Dùng ngôn ngữ đời thường mang không khí truyện kể đến người đọc.

4- Áp dụng Thơ không vần và Hiệu ứng cánh bướm qua các biểu tượng và chủ đề vừa thâu tóm sự đời vừa mở ra một sự đời mới.

Như vậy thơ Tân hình thức diễn tả tự nhiên, ngôn ngữ không bị ức chế hoặc vụng về lúng túng. Bút pháp chỉ định một thái độ của người làm văn chương trước cuộc đời. Do đó văn chương phải được dựng xây, phát triển trong tương giao gắn bó thiết tha đến toàn bộ đời sống.

Người làm thơ trước tác phẩm thi ca của mình cũng không thể ở trong một cảnh ngộ tách rời với mọi người và công trình sáng tạo của nhà thơ thật ra là một thiên tính đến từ mọi người.

Trong khía cạnh ấy, thơ bao giờ cũng nói lên một ý nghĩa nào đó và sẽ được tác thành trọn vẹn hơn bởi người thưởng ngoạn qua những ý nghĩa được bao hàm. Thơ Tân hình thức trở về với ngôn ngữ bình , xử dụng âm điệu nói tự nhiên sẽ mang lại một ngôn ngữ thơ đặc biệt tiếp cận với người đọc.

Và khi xử dụng các thể 5, 7 hoặc 8 chữ là một khái niệm hoàn toàn mang tính mỹ cảm hay là sự đồng nhất giữa ý tưởng và hình thức sẽ tiếp tục thúc đẩy các nhà thơ trên con đường sáng tạo để trở về với đời sống con người mà hơn bao giờ hết với thế kỷ 21 tràn đầy biến động, từ khủng bố qua bệnh tật, từ chiến tranh hủy diệt đến phân tán ý thức hệ, từ nghèo đói đến thiên tai, từ bạo động đến suy thoái gia đình đang đẩy thế giới vào những xáo động ghê gớm chi phối toàn bộ đời sống của mọi người.

Một quan niệm như vậy làm xuất hiện một nhãn quan mới để diễn dịch những ý nghĩa mới. Các nhà thơ tự chọn cho mình một ý nghĩa (như Diễn Đàn Thi Giới Chống Chiến Tranh). Và đây cũng là thời điểm cho các nhà thơ với những đặc điểm của thơ Tân hình thức – một hình thái hoạt động tinh thần tích cực – để khai mở những ý nghĩa, đi tìm các thuộc tính của xã hội. Nói rằng thơ Tân hình thức có đặc điểm là vì khi trở về với ngôn ngữ nói thông thường là một cách nhìn nhận xã hội như một biểu lộ đời và người.

Do đó mỗi người phải chuẩn bị cho mình hai con đường: từ ngôn ngữ đến đời sống và từ đời sống trở về ngôn ngữ. Dẫu cho ngôn ngữ có thể là ngưỡng cửa của im lặng vì ngôn ngữ không bao giờ nói hết. Tuy nhiên giá trị của ngôn ngữ là thiết lập một phạm trù ý nghĩa đưa đến những hoạt động của đời sống xã hội, diễn tả và xây dựng như là một tập hợp những hoàn cảnh cá nhân và tập thể trong ngôn ngữ.

Kể từ mùa xuân năm 2000, lần đầu tiên khái niệm về thơ Tân hình thức được đề cập đến trên tạp chí Thơ đã đánh dấu một khúc ngoặc trong nền thi ca Việt. Và cho đến nay thơ Tân hình thức đã trở thành một dòng thơ như một tác động nhằm đưa con người trở về đời sống hiện thực vừa dung hòa những âm vang của nền thơ cổ điển và những khát vọng về một nền thơ hiện đại nhằm xoay chuyển và biến đổi những giá trị được sáng tạo theo một nhịp chuyển động mới.

Những sáng tác mới về thơ Tân hình thức được đông đảo các nhà thơ trình bày thường xuất hiện trên tạp chí Thơ (mỗi năm 2 số, xuất bản tại Hoa Kỳ). Đây là giai đoạn khởi đầu với những nhà thơ nổi tiếng trong sinh hoạt văn chương và có nhiều kinh nghiệm trong nhiều thể thơ khác nhau.

Đến với thơ Tân hình thức như một thử thách bản thân về sự tìm kiếm những giá trị mới. Họ đã cho xuất bản những tác phẩm thơ Tân hình thức và cũng đang chờ đợi sự đóng góp từ phía độc giả.

Xin được giới thiệu một số tác phẩm trong tập Gene Đại Dương của Hà nguyên Du

Năm 2001, nhà thơ Hà Nguyên Du cho xuất bản tập thơ Anh Biết, Em Yêu Dấu. Ông được các nhà phê bình đánh giá như một nhà thơ có khuynh hướng cách tân, muốn làm mới thi ca. Cách tân là một ý thức cải hóa mà nghệ thuật phát biểu luôn hướng về thực tiễn xã hội để thể nghiệm các giá trị của mình.

Ý thức này báo hiệu cơn khủng hoảng của quy luật xã hội và mở ra những triển vọng về những giá trị mới. Nó bày tỏ rằng đang có một viễn tượng giá trị khác.

Đọc tập thơ Anh biết, em yêu dấu bao gồm nhiều bài thơ được viết từ nhiều thể loại, thật ra rất khó nắm được khuynh hướng sáng tác của tác giả. Ông có những bài thơ mang âm hưởng của thời kỳ Thơ Mới với vần điệu và tâm tình lãng mạn của tình yêu như bài:

Em có về ta

Hãy hót vườn ta chim xanh nhỏ
Số kiếp tang bồng vườn cũng khô
Tình như lá uá rơi đầy ngõ
Em có như mưa giọt xuống mồ…

Có thể thấy ông bị ảnh hưởng qua nhà thơ Đinh Hùng

Hình tượng xuân xưa

Mái tóc thương xuân gió chải hờ
Bên em trời đất bỗng hoang vu
Bước chân in dấu buồn nguyên thủy
Nỗi nhớ xanh màu núi cổ sơ…

Đến những bài thơ phá thể từ lục bát qua tự do, 5 chữ, 7 chữ đều bị ông xáo trộn. Mọi trật tự đều bao hàm bạo động. Đó là quy luật của lịch sử. Bạo động trong văn chương là một trách nhiệm lý thuyết, căn cứ trên những giá trị tinh thần.

Ý hướng cách tân là luôn luôn mang khát vọng nền tảng đồng thời vượt trên những khát vọng đó khi thực hiện.

Ông đẩy thơ lục bát vào hình thức thơ xuôi:

Ca dao tôi 

1. qua sông nhớ những nhịp cầu
qua truông còn thấm nỗi đau nghiệt đời,
qua đêm càng quý mặt trời,
qua nhân gian thấy tình người nổi nênh,
qua đâu mà chẳng qua em ?
qua muôn thách đố qua phiền lụy vây,
qua ai qua chùm vạ lây,
qua non nước khốn qua đày khắc lao,
qua sông nhớ những nhịp cầu,
qua sông qua với tầm dâu ngặt nghèo…  

Đây cũng chỉ là những biến dạng hình thức như một nổ lực tinh thần từ đó nghệ thuật hướng đến. Bên cạnh những bài thơ lãng mạn cổ điển, ông cũng đẩy thơ vào thế giới trừu tượng vượt qua bình diện cảm quan:

Thông điệp mây đen

1.

thông điệp mây đen
lời xám ngắt
ngón tay chớp bể
bàn chân mưa nguồn
mặt nạ khua reng
cầu chứng mà mắt
thức tỉnh hết khái niệm
hẳn là dòng sông
luôn đầy ngư phủ

Nhưng chính trong thế giới trừu tượng này, đặt ra một sự đương đầu bất tận giữa những danh từ đưa đến sự dằn co, tranh chấp và có thể đến cả sự lạm dụng danh từ gây nên trường phái chính thống.

Nhà thơ Hà Nguyên Du do dự giữa một bên là cái đẹp, cái khêu gợi cảm quan, một bên là sự bất an của ngôn ngữ do những ngộ nhận gây ra. Cái đẹp là đời sống ban đầu của Cái đẹp là đời sống ban đầu của tác phẩm tác động đến người thưởng ngoạn bằng cảm tính chỉ có giá trị đối với những đối tượng đi tìm nó.

Còn ngôn ngữ bất an đặt vấn đề về mối tương quan giữa ngôn ngữ và đời sống xã hội nếu hiểu rằng cuộc sống con người được cảm thông tốt đẹp thì ngôn ngữ là cơ cấu tác thành sự kiện đó.Và cũng trong nổ lực tìm tòi sáng tạo, ông đã mang đến cho độc giả tập thơ Tân hình thức, tựa đề:

Gene Đại Dương

Trở về với ngôn ngữ nói thông thường, mang không khí truyện kể, dùng lại thể thơ 5,7 hoặc 8 chữ bám vào đời sống hiện thực, diễn tả hoàn toàn tự nhiên. Đó là những đặc tính tìm thấy trong Gene đại dương:

em mưa trên ta

em yêu ta ơi em là chim
én báo xuân vui và rồi chim
én bay đi cho hè sang ve
e a ru lòng tương tư không
êm đềm cho tim lưu ly xin
em mưa trên ta vườn khô như
em gieo hồng ân trong nhau
không e dè chi nên tin yêu hơn

Một bài thơ khác:

mơ bữa ăn có thêm chút rau và miếng bột ngọt cho con bớt lòi xương mông bớt lộ con mắt đời bác nông vẫn mòn mỏi không thấy chi ngày hai buổi mang trên vai như ách trâu cày và mụ vợ buôn mủng bán thúng cứ mải miết với nắng gió rách tơi áo đầy mảnh vá lạnh buốt đông về tội chi mà thê lương oan khiên kẻ bị khinh

miệt bần hèn nhưng ơi hắn chính là một cơ phận cần có trong một bộ máy xã hội một bộ máy cỗ lỗ mong vứt đi để có cơ hôi thay một cái máy mới vận hành tối tân…

Người đọc có thể hơi ngỡ ngàng trước một bài thơ như vậy. Bởi vì thơ Tân hình thức đã chuyển từ âm vang của chữ sang cú pháp. Đọc có thể như đọc truyện. Kỹ thuật lặp lại được xử dụng như một yếu tố thay thế vần. Phản hồi và trùng lặp sẽ mở rộng bài thơ như những làn sóng lan. Mỗi lần lặp lại có thể chuyển qua một ý tưởng mới ảnh hưởng bởi lý thuyết Hỗn Mang (Chaos):

kèn, đuốc và nến

từng hồi từng hồi rền  vang nhịp điệu lúc bi lúc hùng, nhịp điệu theo bước lập lòe của những ánh đuốc, những ánh đuốc làm mẫu tiên phong và cứ từng hồi và cứ lập lòe cứ hết thế hệ này sang đến thế hệ khác, vẫn một điều

thương tâm nhất vẫn là những tàn lụi của ngọn nến, những ngọn nến tàn lụi bởi những tiếng kèn bởi lập lòe của bao ánh đuốc, những ánh đuốc soi dẫn đến những ánh đuốc tìm kiếm tông tích như một đáp số của các bài toán, dù kèn

thúc quân hay kèn truy điệu dù đuốc soi dẫn hay đuốc truy tích dù nến sinh nhật nến liên hoan nến tưởng niệm sau cùng vẫn là kèn vẫn là đuốc vẫn là nến gặp nhau trong ngày … một ngày tiễn đưa nhau!!

Thơ Tân hình thức vẫn đang trong thời kỳ thử nghiệm. Học hỏi từ nền thơ hiện đại của Mỹ mà phong trào thơ Tân hình thức (New Formalism) đang là chuyển động chính ảnh hưởng đến cả nền thi ca thế giới trong nửa thế kỷ nay.

Trở về với thơ Việt, sau một thời gian dài gần 100 năm của thơ Tự Do, đây cũng là cơ hội để chúng ta học hỏi thêm không những về sự cần thiết phải thay đổi kỷ thuật mà thơ còn chuyển tải một nội dung phù hợp với thời đại chúng ta đang sống trong những chiều hướng có ý nghĩa.